حدیث 7 باب بدء الوحى، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا أَبُو الْيَمَانِ الْحَكَمُ بْنُ نَافِعٍ، قَالَ أَخْبَرَنَا شُعَيْبٌ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ بْنِ مَسْعُودٍ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ، أَخْبَرَهُ أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ بْنَ حَرْبٍ أَخْبَرَهُ أَنَّ هِرَقْلَ أَرْسَلَ إِلَيْهِ فِي رَكْبٍ مِنْ قُرَيْشٍ ـ وَكَانُوا تُجَّارًا بِالشَّأْمِ ـ فِي الْمُدَّةِ الَّتِي كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مَادَّ فِيهَا أَبَا سُفْيَانَ وَكُفَّارَ قُرَيْشٍ، فَأَتَوْهُ وَهُمْ بِإِيلِيَاءَ فَدَعَاهُمْ فِي مَجْلِسِهِ، وَحَوْلَهُ عُظَمَاءُ الرُّومِ ثُمَّ دَعَاهُمْ وَدَعَا بِتَرْجُمَانِهِ فَقَالَ أَيُّكُمْ أَقْرَبُ نَسَبًا بِهَذَا الرَّجُلِ الَّذِي يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ فَقُلْتُ أَنَا أَقْرَبُهُمْ نَسَبًا‏.‏ فَقَالَ أَدْنُوهُ مِنِّي، وَقَرِّبُوا أَصْحَابَهُ، فَاجْعَلُوهُمْ عِنْدَ ظَهْرِهِ‏.‏ ثُمَّ قَالَ لِتَرْجُمَانِهِ قُلْ لَهُمْ إِنِّي سَائِلٌ هَذَا عَنْ هَذَا الرَّجُلِ، فَإِنْ كَذَبَنِي فَكَذِّبُوهُ‏.‏ فَوَاللَّهِ لَوْلاَ الْحَيَاءُ مِنْ أَنْ يَأْثِرُوا عَلَىَّ كَذِبًا لَكَذَبْتُ عَنْهُ، ثُمَّ كَانَ أَوَّلَ مَا سَأَلَنِي عَنْهُ أَنْ قَالَ كَيْفَ نَسَبُهُ فِيكُمْ قُلْتُ هُوَ فِينَا ذُو نَسَبٍ‏.‏ قَالَ فَهَلْ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ مِنْكُمْ أَحَدٌ قَطُّ قَبْلَهُ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَأَشْرَافُ النَّاسِ يَتَّبِعُونَهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ فَقُلْتُ بَلْ ضُعَفَاؤُهُمْ‏.‏ قَالَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ قُلْتُ بَلْ يَزِيدُونَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ يَرْتَدُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالْكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ يَغْدِرُ قُلْتُ لاَ، وَنَحْنُ مِنْهُ فِي مُدَّةٍ لاَ نَدْرِي مَا هُوَ فَاعِلٌ فِيهَا‏.‏ قَالَ وَلَمْ تُمْكِنِّي كَلِمَةٌ أُدْخِلُ فِيهَا شَيْئًا غَيْرُ هَذِهِ الْكَلِمَةِ‏.‏ قَالَ فَهَلْ قَاتَلْتُمُوهُ قُلْتُ نَعَمْ‏.‏ قَالَ فَكَيْفَ كَانَ قِتَالُكُمْ إِيَّاهُ قُلْتُ الْحَرْبُ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُ سِجَالٌ، يَنَالُ مِنَّا وَنَنَالُ مِنْهُ‏.‏ قَالَ مَاذَا يَأْمُرُكُمْ قُلْتُ يَقُولُ اعْبُدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ، وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا، وَاتْرُكُوا مَا يَقُولُ آبَاؤُكُمْ، وَيَأْمُرُنَا بِالصَّلاَةِ وَالصِّدْقِ وَالْعَفَافِ وَالصِّلَةِ‏.‏ فَقَالَ لِلتَّرْجُمَانِ قُلْ لَهُ سَأَلْتُكَ عَنْ نَسَبِهِ، فَذَكَرْتَ أَنَّهُ فِيكُمْ ذُو نَسَبٍ، فَكَذَلِكَ الرُّسُلُ تُبْعَثُ فِي نَسَبِ قَوْمِهَا، وَسَأَلْتُكَ هَلْ قَالَ أَحَدٌ مِنْكُمْ هَذَا الْقَوْلَ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، فَقُلْتُ لَوْ كَانَ أَحَدٌ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ قَبْلَهُ لَقُلْتُ رَجُلٌ يَأْتَسِي بِقَوْلٍ قِيلَ قَبْلَهُ، وَسَأَلْتُكَ هَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، قُلْتُ فَلَوْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ قُلْتُ رَجُلٌ يَطْلُبُ مُلْكَ أَبِيهِ، وَسَأَلْتُكَ هَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالْكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، فَقَدْ أَعْرِفُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لِيَذَرَ الْكَذِبَ عَلَى النَّاسِ وَيَكْذِبَ عَلَى اللَّهِ، وَسَأَلْتُكَ أَشْرَافُ النَّاسِ اتَّبَعُوهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ فَذَكَرْتَ أَنَّ ضُعَفَاءَهُمُ اتَّبَعُوهُ، وَهُمْ أَتْبَاعُ الرُّسُلِ، وَسَأَلْتُكَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ فَذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَزِيدُونَ، وَكَذَلِكَ أَمْرُ الإِيمَانِ حَتَّى يَتِمَّ، وَسَأَلْتُكَ أَيَرْتَدُّ أَحَدٌ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، وَكَذَلِكَ الإِيمَانُ حِينَ تُخَالِطُ بَشَاشَتُهُ الْقُلُوبَ، وَسَأَلْتُكَ هَلْ يَغْدِرُ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، وَكَذَلِكَ الرُّسُلُ لاَ تَغْدِرُ، وَسَأَلْتُكَ بِمَا يَأْمُرُكُمْ، فَذَكَرْتَ أَنَّهُ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللَّهَ، وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا، وَيَنْهَاكُمْ عَنْ عِبَادَةِ الأَوْثَانِ، وَيَأْمُرُكُمْ بِالصَّلاَةِ وَالصِّدْقِ وَالْعَفَافِ‏.‏ فَإِنْ كَانَ مَا تَقُولُ حَقًّا فَسَيَمْلِكُ مَوْضِعَ قَدَمَىَّ هَاتَيْنِ، وَقَدْ كُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّهُ خَارِجٌ، لَمْ أَكُنْ أَظُنُّ أَنَّهُ مِنْكُمْ، فَلَوْ أَنِّي أَعْلَمُ أَنِّي أَخْلُصُ إِلَيْهِ لَتَجَشَّمْتُ لِقَاءَهُ، وَلَوْ كُنْتُ عِنْدَهُ لَغَسَلْتُ عَنْ قَدَمِهِ‏.‏ ثُمَّ دَعَا بِكِتَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم الَّذِي بَعَثَ بِهِ دِحْيَةُ إِلَى عَظِيمِ بُصْرَى، فَدَفَعَهُ إِلَى هِرَقْلَ فَقَرَأَهُ فَإِذَا فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ‏.‏ مِنْ مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى هِرَقْلَ عَظِيمِ الرُّومِ‏.‏ سَلاَمٌ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى، أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي أَدْعُوكَ بِدِعَايَةِ الإِسْلاَمِ، أَسْلِمْ تَسْلَمْ، يُؤْتِكَ اللَّهُ أَجْرَكَ مَرَّتَيْنِ، فَإِنْ تَوَلَّيْتَ فَإِنَّ عَلَيْكَ إِثْمَ الأَرِيسِيِّينَ وَ‏{‏يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَنْ لاَ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ‏}‏ قَالَ أَبُو سُفْيَانَ فَلَمَّا قَالَ مَا قَالَ، وَفَرَغَ مِنْ قِرَاءَةِ الْكِتَابِ كَثُرَ عِنْدَهُ الصَّخَبُ، وَارْتَفَعَتِ الأَصْوَاتُ وَأُخْرِجْنَا، فَقُلْتُ لأَصْحَابِي حِينَ أُخْرِجْنَا لَقَدْ أَمِرَ أَمْرُ ابْنِ أَبِي كَبْشَةَ، إِنَّهُ يَخَافُهُ مَلِكُ بَنِي الأَصْفَرِ‏.‏ فَمَا زِلْتُ مُوقِنًا أَنَّهُ سَيَظْهَرُ حَتَّى أَدْخَلَ اللَّهُ عَلَىَّ الإِسْلاَمَ‏.‏ وَكَانَ ابْنُ النَّاظُورِ صَاحِبُ إِيلِيَاءَ وَهِرَقْلَ سُقُفًّا عَلَى نَصَارَى الشَّأْمِ، يُحَدِّثُ أَنَّ هِرَقْلَ حِينَ قَدِمَ إِيلِيَاءَ أَصْبَحَ يَوْمًا خَبِيثَ النَّفْسِ، فَقَالَ بَعْضُ بَطَارِقَتِهِ قَدِ اسْتَنْكَرْنَا هَيْئَتَكَ‏.‏ قَالَ ابْنُ النَّاظُورِ وَكَانَ هِرَقْلُ حَزَّاءً يَنْظُرُ فِي النُّجُومِ، فَقَالَ لَهُمْ حِينَ سَأَلُوهُ إِنِّي رَأَيْتُ اللَّيْلَةَ حِينَ نَظَرْتُ فِي النُّجُومِ مَلِكَ الْخِتَانِ قَدْ ظَهَرَ، فَمَنْ يَخْتَتِنُ مِنْ هَذِهِ الأُمَّةِ قَالُوا لَيْسَ يَخْتَتِنُ إِلاَّ الْيَهُودُ فَلاَ يُهِمَّنَّكَ شَأْنُهُمْ وَاكْتُبْ إِلَى مَدَايِنِ مُلْكِكَ، فَيَقْتُلُوا مَنْ فِيهِمْ مِنَ الْيَهُودِ‏.‏ فَبَيْنَمَا هُمْ عَلَى أَمْرِهِمْ أُتِيَ هِرَقْلُ بِرَجُلٍ أَرْسَلَ بِهِ مَلِكُ غَسَّانَ، يُخْبِرُ عَنْ خَبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَلَمَّا اسْتَخْبَرَهُ هِرَقْلُ قَالَ اذْهَبُوا فَانْظُرُوا أَمُخْتَتِنٌ هُوَ أَمْ لاَ‏.‏ فَنَظَرُوا إِلَيْهِ، فَحَدَّثُوهُ أَنَّهُ مُخْتَتِنٌ، وَسَأَلَهُ عَنِ الْعَرَبِ فَقَالَ هُمْ يَخْتَتِنُونَ‏.‏ فَقَالَ هِرَقْلُ هَذَا مَلِكُ هَذِهِ الأُمَّةِ قَدْ ظَهَرَ‏.‏ ثُمَّ كَتَبَ هِرَقْلُ إِلَى صَاحِبٍ لَهُ بِرُومِيَةَ، وَكَانَ نَظِيرَهُ فِي الْعِلْمِ، وَسَارَ هِرَقْلُ إِلَى حِمْصَ، فَلَمْ يَرِمْ حِمْصَ حَتَّى أَتَاهُ كِتَابٌ مِنْ صَاحِبِهِ يُوَافِقُ رَأْىَ هِرَقْلَ عَلَى خُرُوجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم وَأَنَّهُ نَبِيٌّ، فَأَذِنَ هِرَقْلُ لِعُظَمَاءِ الرُّومِ فِي دَسْكَرَةٍ لَهُ بِحِمْصَ ثُمَّ أَمَرَ بِأَبْوَابِهَا فَغُلِّقَتْ، ثُمَّ اطَّلَعَ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ الرُّومِ، هَلْ لَكُمْ فِي الْفَلاَحِ وَالرُّشْدِ وَأَنْ يَثْبُتَ مُلْكُكُمْ فَتُبَايِعُوا هَذَا النَّبِيَّ، فَحَاصُوا حَيْصَةَ حُمُرِ الْوَحْشِ إِلَى الأَبْوَابِ، فَوَجَدُوهَا قَدْ غُلِّقَتْ، فَلَمَّا رَأَى هِرَقْلُ نَفْرَتَهُمْ، وَأَيِسَ مِنَ الإِيمَانِ قَالَ رُدُّوهُمْ عَلَىَّ‏.‏ وَقَالَ إِنِّي قُلْتُ مَقَالَتِي آنِفًا أَخْتَبِرُ بِهَا شِدَّتَكُمْ عَلَى دِينِكُمْ، فَقَدْ رَأَيْتُ‏.‏ فَسَجَدُوا لَهُ وَرَضُوا عَنْهُ، فَكَانَ ذَلِكَ آخِرَ شَأْنِ هِرَقْلَ‏.‏ رَوَاهُ صَالِحُ بْنُ كَيْسَانَ وَيُونُسُ وَمَعْمَرٌ عَنِ الزُّهْرِيِّ‏.‏

عبدالله بن عباس (رضی الله عنهما) به او خبر داد که ابوسفیان بن حرب به او خبر داده است که:

هرقل (پادشاه روم) در دوره‌ای که رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) با ابوسفیان و کفار قریش پیمان آتش‌بس (صلح حدیبیه) بسته بود، به دنبال او (ابوسفیان) و کاروانی از تجار قریش که در شام بودند، فرستاد.

آن‌ها در حالی که در "ایلیاء" (بیت‌المقدس) بودند، نزد هرقل رفتند. هرقل آن‌ها را به مجلس خود فراخواند در حالی که بزرگان روم اطرافش بودند. سپس آن‌ها و مترجمش را خواست و پرسید: «کدام یک از شما از نظر نسبی به این مردی که ادعای پیامبری می‌کند، نزدیک‌تر است؟»

ابوسفیان گفت: من گفتم: «من از همه به او نزدیک‌ترم.»
هرقل گفت: «او را به من نزدیک کنید و یارانش را هم نزدیک بیاورید و پشت سر او قرار دهید.»

سپس به مترجمش گفت: «به آن‌ها بگو من از این مرد درباره آن شخص (پیامبر) سؤالاتی خواهم پرسید. اگر به من دروغ گفت، شما او را تکذیب کنید (با اشاره به من اطلاع دهید).»

(ابوسفیان می‌گوید) به خدا سوگند، اگر شرم از این نبود که یارانم دروغی را از من نقل کنند، حتماً درباره او دروغ می‌گفتم.

اولین سؤالی که از من پرسید این بود:

۱. هرقل: نسب او در میان شما چگونه است؟
ابوسفیان: او در میان ما دارای نسبی والا و شریف است.
۲. هرقل: آیا قبل از او کسی از شما چنین ادعایی کرده بود؟
ابوسفیان: نه.
۳. هرقل: آیا در میان پدران و اجداد او هیچ پادشاهی وجود داشته است؟
ابوسفیان: نه.
۴. هرقل: آیا اشراف و ثروتمندان از او پیروی می‌کنند یا قشر ضعیف و ناتوان جامعه؟
ابوسفیان: بلکه ضعیفان از او پیروی می‌کنند.
۵. هرقل: آیا تعدادشان رو به افزایش است یا کاهش؟
ابوسفیان: بلکه در حال افزایش‌اند.
۶. هرقل: آیا کسی از پیروانش پس از ورود به دین او، از روی نارضایتی از دینش، از آن بازگشته است؟
ابوسفیان: نه.
۷. هرقل: آیا قبل از اینکه این ادعا را بکند، هرگز او را به دروغ‌گویی متهم کرده بودید؟
ابوسفیان: نه.
۸. هرقل: آیا او پیمان‌شکنی می‌کند؟
ابوسفیان: نه، ولی ما اکنون با او در یک پیمان آتش‌بس به سر می‌بریم و نمی‌دانیم در آینده چه خواهد کرد.
(ابوسفیان می‌گوید: «در تمام گفتگو، هیچ فرصتی بهتر از این کلمه برایم پیش نیامد که چیزی (منفی) را وارد سخنم کنم.»)
۹. هرقل: آیا با او جنگیده‌اید؟
ابوسفیان: آری.
۱۰. هرقل: نتیجه جنگ شما با او چگونه بوده است؟
ابوسفیان: جنگ میان ما و او نوبتی است (گاه او پیروز می‌شود و گاه ما). او از ما تلفات می‌گیرد و ما از او.
۱۱. هرقل: او شما را به چه چیزی فرمان می‌دهد؟
ابوسفیان: می‌گوید: «فقط خدای یگانه را بپرستید و چیزی را شریک او قرار ندهید، و آنچه پدرانتان (از عقاید باطل) می‌گفتند را رها کنید.» و ما را به نماز، راستگویی، پاکدامنی و صله رحم (ارتباط با خویشاوندان) فرمان می‌دهد.

آنگاه هرقل به مترجم گفت، به او بگو:

«از تو درباره نسبش پرسیدم، گفتی که دارای نسبی والا است؛ و پیامبران نیز اینچنین در میان شریف‌ترین قوم خود مبعوث می‌شوند.

از تو پرسیدم آیا کسی قبل از او چنین ادعایی کرده بود، گفتی نه؛ و من گفتم اگر کسی قبل از او این سخن را گفته بود، می‌گفتم مردی است که از سخن پیشینیان تقلید می‌کند.

از تو پرسیدم آیا در میان اجدادش پادشاهی بوده، گفتی نه؛ و من گفتم اگر از اجدادش کسی پادشاه بود، می‌گفتم مردی است که به دنبال بازپس‌گیری پادشاهی پدرش است.

از تو پرسیدم آیا قبل از این ادعا او را به دروغ متهم کرده بودید، گفتی نه؛ و من یقین پیدا کردم کسی که به مردم دروغ نمی‌گوید، هرگز به خدا دروغ نخواهد بست.

از تو پرسیدم آیا اشراف از او پیروی می‌کنند یا ضعیفان، گفتی ضعیفان؛ و آنان (ضعیفان) پیروان راستین پیامبران هستند.

از تو پرسیدم آیا تعدادشان رو به افزایش است یا کاهش، گفتی رو به افزایش است؛ و ایمان نیز اینچنین است تا زمانی که کامل شود.

از تو پرسیدم آیا کسی پس از ورود به دینش از آن بازگشته است، گفتی نه؛ و ایمان نیز اینچنین است، هنگامی که شیرینی آن با قلب‌ها آمیخته شود (کسی آن را رها نمی‌کند).

از تو پرسیدم آیا پیمان‌شکنی می‌کند، گفتی نه؛ و پیامبران نیز اینچنین هستند، هرگز پیمان‌شکنی نمی‌کنند.

و از تو پرسیدم شما را به چه فرمان می‌دهد، و تو گفتی شما را به پرستش خدای یگانه و ترک شرک و بت‌پرستی امر می‌کند و به نماز و راستی و پاکدامنی فرمان می‌دهد.

پس اگر آنچه می‌گویی حق باشد، او به زودی مالک جایگاه این دو پای من خواهد شد. من می‌دانستم که او ظهور خواهد کرد، ولی گمان نمی‌کردم از میان شما (عرب‌ها) باشد. اگر می‌دانستم که می‌توانم به او برسم، هر سختی را برای ملاقات با او تحمل می‌کردم و اگر نزد او بودم، پاهایش را می‌شستم.»

سپس نامه رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) را که توسط دحیه کلبی برای حاکم بصری فرستاده شده بود تا به هرقل بدهد، خواست. هرقل آن را خواند، در آن چنین نوشته بود:

«بسم الله الرحمن الرحیم. از محمد، بنده خدا و فرستاده‌اش، به هرقل، بزرگ روم. سلام بر کسی که از هدایت پیروی کند. اما بعد، من تو را به دعوت اسلام فرا می‌خوانم. اسلام بیاور تا در امان باشی. خداوند پاداش تو را دو برابر خواهد داد. و اگر روی برگردانی، گناه (گمراهی) رعایا و کشاورزان نیز بر عهده توست. و {ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ که جز الله را نپرستیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به اربابی نگیرد. پس اگر روی برگرداندند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم.}»

ابوسفیان می‌گوید: وقتی هرقل سخنانش را تمام کرد و از خواندن نامه فارغ شد، سر و صدا و همهمه در مجلس زیاد شد، صداها بالا رفت و ما را بیرون کردند.

وقتی بیرون آمدیم، به یارانم گفتم: «کار پسر ابی‌کبشه (لقبی که قریش از روی تحقیر به پیامبر می‌دادند) بسیار بالا گرفته است! پادشاه رومیان (بنی‌الاصفر) از او می‌ترسد.»

(ابوسفیان می‌گوید) از همان زمان، همواره یقین داشتم که کار او (اسلام) پیروز خواهد شد تا اینکه خداوند اسلام را در قلب من وارد کرد.

... (بخش پایانی حدیث درباره پیش‌بینی هرقل از طریق ستاره‌شناسی و تلاش ناموفق او برای متقاعد کردن درباریانش است که در نهایت از ترس از دست دادن پادشاهی‌اش، از ایمان آوردن صرف نظر کرد).

این حدیث یک سند تاریخی بی‌نظیر است که از چندین جنبه قابل بررسی است:

۱. روش تحقیق هوشمندانه هرقل:
هرقل، به عنوان یک پادشاه زیرک و عالم به کتب آسمانی، از یک روش منطقی و روانشناسانه برای کشف حقیقت استفاده می‌کند. او می‌داند که ابوسفیان دشمن پیامبر است، اما با قرار دادن یارانش پشت سر او، یک مکانیزم کنترل دروغ ایجاد می‌کند و ابوسفیان را مجبور به راستگویی می‌نماید.

۲. دلایل نبوت از دید یک غیرمسلمان:
سوالات هرقل و نتیجه‌گیری‌هایش، چکیده‌ای از مهم‌ترین دلایل عقلی برای اثبات نبوت یک پیامبر است:

نسب شریف: پیامبران برای مقبولیت اجتماعی، از خاندان‌های خوشنام برانگیخته می‌شوند.
عدم سابقه ادعا: اصالت دعوت را نشان می‌دهد و نه تقلید.
عدم سابقه پادشاهی: انگیزه دنیوی و تلاش برای کسب قدرت را رد می‌کند.
پیروان از ضعفا: این سنت همیشگی پیامبران است، زیرا مستکبران و اشراف کمتر حق را می‌پذیرند.
رشد پیروان و عدم ارتداد: نشان‌دهنده حقانیت و جذابیت درونی دین است.
سابقه صداقت: کسی که هرگز به مردم دروغ نگفته، چگونه ممکن است بزرگترین دروغ را به خدا ببندد؟
وفای به عهد: این از والاترین صفات اخلاقی و نشانه پیامبران است.
محتوای دعوت: اصل دعوت همه انبیاء یکی است: توحید، اخلاق و عبادت. این مهر تأیید نهایی بر رسالت او بود.
۳. تأثیر بر ابوسفیان:
این گفتگو تأثیری عمیق بر ابوسفیان گذاشت. وقتی دید که بزرگترین پادشاه روی زمین، از روی دلایل عقلی و علمی، نبوت دشمنش را تأیید می‌کند و از او می‌ترسد، یقین به پیروزی اسلام در دلش جوانه زد، هرچند سال‌ها بعد مسلمان شد.

۴. تراژدی هرقل:
هرقل حقیقت را شناخت، به آن اعتراف کرد و آرزوی خدمت به پیامبر را داشت. اما در نهایت، عشق به قدرت و ترس از دست دادن تاج و تخت، مانع از ایمان آوردن او شد. او حقیقت را فدای دنیای خود کرد و این بزرگترین درس عبرت این داستان است. او علم داشت، اما عمل نکرد.