حدیث 68 باب العلم، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يُوسُفَ، قَالَ أَخْبَرَنَا سُفْيَانُ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ أَبِي وَائِلٍ، عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم يَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَةِ فِي الأَيَّامِ، كَرَاهَةَ السَّآمَةِ عَلَيْنَا‏.‏

از عبدالله بن مسعود (رضی الله عنه) روایت است که گفت:

«پیامبر (صلی الله علیه وسلم) در روزهای مختلف و با در نظر گرفتن حال ما، موعظه می‌کردند، زیرا نمی‌خواستند که ما (از کثرت موعظه) خسته و دلزده شویم.»

این حدیث کوتاه، یک اصل بسیار عمیق و مهم را در روش آموزش و دعوت بیان می‌کند که نشان‌دهنده اوج حکمت و مردم‌شناسی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) است.

۱. شرح واژه کلیدی "یَتَخَوَّلُنَا":
این کلمه در زبان عربی به معنای "مراقبت کردن"، "مدیریت کردن" و "انتخاب اوقات مناسب" است. یعنی پیامبر (صلی الله علیه وسلم) به صورت برنامه‌ریزی شده و مدبرانه، زمان‌های موعظه را انتخاب می‌کردند. ایشان هر روز و هر ساعت، اصحاب را با پند و اندرزهای مکرر بمباران نمی‌کردند.

۲. دلیل این روش حکیمانه:

كَرَاهَةَ السَّآمَةِ عَلَيْنَا (زیرا نمی‌خواستند که ما خسته و دلزده شویم)

"السَّآمَة": این کلمه به معنای خستگی روحی، بی‌حوصلگی، دلزدگی و بیزار شدن است.
روانشناسی مخاطب: پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) به عنوان بزرگترین معلم بشریت، به خوبی از روانشناسی انسان آگاه بودند. ایشان می‌دانستند که حتی بهترین و شیرین‌ترین سخنان (کلام خدا و نصیحت) نیز اگر به صورت مداوم و بدون در نظر گرفتن ظرفیت و آمادگی روحی مخاطب ارائه شود، تأثیر معکوس خواهد داشت و باعث خستگی و دلزدگی می‌شود.
هدف، تأثیرگذاری است نه صرفاً بیان کردن: هدف از موعظه، تنها گفتن مطالب نیست، بلکه نفوذ آن در قلب شنونده است. قلبی که از کثرت شنیدن خسته شده باشد، بسته می‌شود و دیگر پذیرای پیام نخواهد بود. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) با ایجاد فاصله میان موعظه‌هایشان، اشتیاق و آمادگی را در یارانشان زنده نگه می‌داشتند.
۳. پیروی ابن مسعود از این سنت:
جالب است بدانید که خود عبدالله بن مسعود (رضی الله عنه) که از بزرگترین علما و قاریان صحابه بود، دقیقاً همین روش را در آموزش شاگردانش به کار می‌برد. در روایات آمده است که شاگردانش از او خواستند که هر روز برایشان سخنرانی کند. ایشان نپذیرفتند و همین حدیث را از پیامبر (صلی الله علیه وسلم) نقل کردند و گفتند: "من نیز دوست ندارم شما را خسته کنم." این نشان می‌دهد که صحابه چقدر دقیق به روش‌های تربیتی پیامبر توجه داشته و از آن الگوبرداری می‌کردند.