حدیث 67 باب العلم، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا مُسَدَّدٌ، قَالَ حَدَّثَنَا بِشْرٌ، قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ عَوْنٍ، عَنِ ابْنِ سِيرِينَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي بَكْرَةَ، عَنْ أَبِيهِ، ذَكَرَ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم قَعَدَ عَلَى بَعِيرِهِ، وَأَمْسَكَ إِنْسَانٌ بِخِطَامِهِ ـ أَوْ بِزِمَامِهِ ـ قَالَ ‏"‏ أَىُّ يَوْمٍ هَذَا ‏"‏‏.‏ فَسَكَتْنَا حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُسَمِّيهِ سِوَى اسْمِهِ‏.‏ قَالَ ‏"‏ أَلَيْسَ يَوْمَ النَّحْرِ ‏"‏‏.‏ قُلْنَا بَلَى‏.‏ قَالَ ‏"‏ فَأَىُّ شَهْرٍ هَذَا ‏"‏‏.‏ فَسَكَتْنَا حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُسَمِّيهِ بِغَيْرِ اسْمِهِ‏.‏ فَقَالَ ‏"‏ أَلَيْسَ بِذِي الْحِجَّةِ ‏"‏‏.‏ قُلْنَا بَلَى‏.‏ قَالَ ‏"‏ فَإِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ وَأَعْرَاضَكُمْ بَيْنَكُمْ حَرَامٌ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا، فِي شَهْرِكُمْ هَذَا، فِي بَلَدِكُمْ هَذَا‏.‏ لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ، فَإِنَّ الشَّاهِدَ عَسَى أَنْ يُبَلِّغَ مَنْ هُوَ أَوْعَى لَهُ مِنْهُ ‏"‏‏.‏

از عبدالرحمن بن ابی‌بکر از پدرش (ابوبکر رضی الله عنه) روایت است که:

پیامبر (صلی الله علیه وسلم) در حالی که بر شتر خود نشسته بودند و مردی مهار آن را در دست داشت، فرمودند: «امروز چه روزی است؟»
ما سکوت کردیم تا جایی که گمان بردیم ایشان نام دیگری برای آن روز خواهند گفت.
ایشان فرمودند: «آیا امروز، روز عید قربان (یوم النحر) نیست؟» گفتیم: «بله.»
فرمودند: «این چه ماهی است؟»
باز ما سکوت کردیم تا جایی که گمان بردیم ایشان نام دیگری برای آن ماه خواهند گفت.
سپس فرمودند: «آیا این ماه ذی‌الحجه نیست؟» گفتیم: «بله.»

آنگاه فرمودند: «پس همانا خون‌هایتان، اموالتان و آبرویتان بر یکدیگر حرام (محترم و مقدس) است؛ مانند حرمت همین روزتان، در همین ماهتان، در همین شهرتان.

پس باید هر که حاضر است (این پیام را) به غایب برساند. زیرا چه بسا شخصی که پیام به او می‌رسد، آن را بهتر از کسی که (مستقیماً) شنیده است، درک کند.»

این حدیث، یک شاهکار در روش بیان و ابلاغ یک پیام ابدی است.

۱. روش آموزشی حکیمانه پیامبر (صلی الله علیه وسلم):
ایشان قبل از بیان پیام اصلی خود، از یک روش پرسش و پاسخ تعاملی استفاده می‌کنند. با اینکه همه می‌دانستند که آن روز، روز عید قربان، در ماه ذی‌الحجه و در شهر مکه است، پیامبر (صلی الله علیه وسلم) این سوالات را می‌پرسند و سپس سکوت می‌کنند. این کار چند هدف مهم داشت:

جلب توجه کامل: این سکوت، تمام حواس و توجه جمعیت عظیم حاضر را به سوی ایشان متمرکز کرد.
ایجاد آمادگی ذهنی: این روش، ذهن‌ها را برای دریافت یک پیام بسیار مهم و حیاتی آماده ساخت.
تأکید بر اهمیت: وقتی یک موضوع بدیهی با چنین تأکیدی پرسیده می‌شود، شنونده می‌فهمد که قرار است با حقیقتی به همان اندازه قطعی و مهم روبرو شود.
۲. منشور حقوق سه‌گانه و مقدس:

فَإِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ وَأَعْرَاضَكُمْ بَيْنَكُمْ حَرَامٌ: این، قلب پیام ایشان است. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) سه چیز را به عنوان حقوق بنیادین و مقدس انسان معرفی می‌کنند:
خون‌ها (دماء): حرمت جان انسان. هیچ کس حق ندارد به ناحق خونی بریزد یا به دیگری آسیب جسمی برساند.
اموال (اموال): حرمت مالکیت. هیچ کس حق ندارد به مال دیگری از راه دزدی، خیانت، ربا یا هر طریق نامشروعی تجاوز کند.
آبرو (اعراض): حرمت حیثیت و آبروی افراد. هیچ کس حق ندارد با غیبت، تهمت، دشنام و مسخره کردن، آبروی دیگری را لکه‌دار کند.
۳. تشبیهی برای جاودانه ساختن پیام:
برای اینکه عمق این حرمت را در ذهن مخاطب حک کنند، آن را به مقدس‌ترین زمان و مکان نزد آنها تشبیه می‌کنند:

مانند حرمت همین روزتان: روز عید قربان، بزرگترین روز سال.
در همین ماهتان: ماه ذی‌الحجه، از ماه‌های حرام که جنگ در آن ممنوع بود.
در همین شهرتان: شهر مکه، مقدس‌ترین نقطه روی زمین. پیام این تشبیه این است: همان‌طور که شکستن حرمت این روز و ماه و شهر را گناهی بسیار بزرگ می‌دانید، بدانید که ریختن خون یکدیگر، دست‌درازی به اموال هم و لکه‌دار کردن آبروی یکدیگر نیز به همان اندازه گناهی بزرگ و نابخشودنی است.
۴. مسئولیت همگانی برای ابلاغ پیام:

لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ (حاضر به غایب برساند): پیامبر (صلی الله علیه وسلم) این پیام را امانتی بر دوش تمام حاضران (و تمام کسانی که این حدیث را می‌شنوند) قرار می‌دهند تا آن را به نسل‌های آینده و کسانی که حضور نداشتند، برسانند.
عَسَى أَنْ يُبَلِّغَ مَنْ هُوَ أَوْعَى لَهُ مِنْهُ (چه بسا شنونده دوم، داناتر از شنونده اول باشد): این جمله، اوج تواضع و دوراندیشی پیامبر را نشان می‌دهد. ایشان می‌فرمایند که شاید کسانی در آینده بیایند که عمق این پیام را بهتر از شما که اکنون حضور دارید، درک کنند. این یک تشویق بزرگ برای انتقال علم و دانش است، حتی اگر خودمان به تمام ابعاد آن آگاه نباشیم.