حدیث 66 باب العلم، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ، قَالَ حَدَّثَنِي مَالِكٌ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي طَلْحَةَ، أَنَّ أَبَا مُرَّةَ، مَوْلَى عَقِيلِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِي وَاقِدٍ اللَّيْثِيِّ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَيْنَمَا هُوَ جَالِسٌ فِي الْمَسْجِدِ وَالنَّاسُ مَعَهُ، إِذْ أَقْبَلَ ثَلاَثَةُ نَفَرٍ، فَأَقْبَلَ اثْنَانِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَذَهَبَ وَاحِدٌ، قَالَ فَوَقَفَا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَأَمَّا أَحَدُهُمَا فَرَأَى فُرْجَةً فِي الْحَلْقَةِ فَجَلَسَ فِيهَا، وَأَمَّا الآخَرُ فَجَلَسَ خَلْفَهُمْ، وَأَمَّا الثَّالِثُ فَأَدْبَرَ ذَاهِبًا، فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ أَلاَ أُخْبِرُكُمْ عَنِ النَّفَرِ الثَّلاَثَةِ أَمَّا أَحَدُهُمْ فَأَوَى إِلَى اللَّهِ، فَآوَاهُ اللَّهُ، وَأَمَّا الآخَرُ فَاسْتَحْيَا، فَاسْتَحْيَا اللَّهُ مِنْهُ، وَأَمَّا الآخَرُ فَأَعْرَضَ، فَأَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُ ‏"‏‏.‏

از ابی واقد لیثی (رضی الله عنه) روایت است که:

در حالی که رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) در مسجد نشسته بودند و مردم نیز با ایشان بودند، ناگهان سه نفر وارد شدند. دو نفر از آنها به سوی رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) آمدند و یکی رفت.

(راوی) گفت: آن دو نفر بالای سر (مجلس) رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) ایستادند.
اما یکی از آن دو، جای خالی‌ای در حلقه (مجلس) دید و در آنجا نشست.
و اما دیگری، پشت سر جمع نشست.
و اما نفر سوم، پشت کرد و رفت.

هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) (از سخنانشان) فارغ شدند، فرمودند:
«آیا شما را از (داستان) این سه نفر خبر ندهم؟
۱. اما یکی از آنها، به خدا پناه آورد، پس خداوند نیز به او پناه داد.
۲. و اما دیگری، حیا کرد، پس خداوند نیز از او حیا کرد.
۳. و اما دیگری، روی برگرداند، پس خداوند نیز از او روی برگرداند.»

این حدیث، آینه‌ای از رفتار انسان‌ها در مواجهه با مجالس علم و ذکر و نتایج معنوی هر رفتار است.

۱. شخص اول: مشتاق و پناه‌جوی به خدا

رفتار: او با دیدن مجلس علم، اشتیاق نشان می‌دهد. به دنبال جای خالی می‌گردد و با دیدن یک فرصت، فوراً خود را به حلقه ذکر و علم می‌رساند تا نزدیک‌تر باشد و بهتر استفاده کند.
نتیجه معنوی: "فَأَوَى إِلَى اللَّهِ، فَآوَاهُ اللَّهُ" (به خدا پناه آورد، پس خداوند به او پناه داد). این یک معامله زیباست. عمل ظاهری او (پناه بردن به حلقه ذکر) یک معنای باطنی داشت: "پناه بردن به خدا". و خداوند نیز پاداشی از جنس عمل خودش به او داد؛ او را در پناه رحمت، مغفرت و برکت خود جای داد.
۲. شخص دوم: باحیا و مورد لطف خدا

رفتار: او نیز دوست دارد در مجلس باشد، اما یا جای خالی پیدا نمی‌کند یا نمی‌خواهد با کنار زدن دیگران، برای خود جایی باز کند. از روی حیا و ادب، همان پشت سر جمعیت می‌نشیند. او مجلس را ترک نمی‌کند، اما مزاحم دیگران هم نمی‌شود.
نتیجه معنوی: "فَاسْتَحْيَا، فَاسْتَحْيَا اللَّهُ مِنْهُ" (حیا کرد، پس خداوند از او حیا کرد). "حیای خداوند" مانند حیای انسان نیست. این تعبیر، کنایه از کرم و بزرگواری خداوند است. یعنی: چون این بنده حیا کرد که مجلس را ترک کند یا مزاحمتی ایجاد نماید، خداوند نیز از روی کرم و لطفش "حیا کرد" که او را از رحمت و پاداش خود محروم سازد. پس خداوند حیای او را گرامی داشت و پاداش حضورش را به او عطا فرمود.
۳. شخص سوم: روی‌گردان و محروم

رفتار: او مجلس علم و یاد خدا را می‌بیند، اما هیچ علاقه‌ای نشان نمی‌دهد. به سادگی پشت می‌کند و می‌رود. او به این فرصت معنوی بی‌اعتنایی می‌کند.
نتیجه معنوی: "فَأَعْرَضَ، فَأَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُ" (روی برگرداند، پس خداوند از او روی برگرداند). این ترسناک‌ترین نتیجه است و باز هم پاداش از جنس عمل است. چون او از مجلس یاد خدا و از رحمت الهی "روی برگرداند"، خداوند نیز از او "روی برگرداند" و او را به حال خود واگذاشت؛ محروم از رحمت، هدایت و برکت. این بزرگترین مجازات معنوی است.