حدیث 5 باب بدء الوحى، صحیح بخاری

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ‏{‏لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ‏}‏ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُعَالِجُ مِنَ التَّنْزِيلِ شِدَّةً، وَكَانَ مِمَّا يُحَرِّكُ شَفَتَيْهِ... فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى {لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ} قَالَ: جَمْعُهُ لَهُ فِي صَدْرِكَ، وَتَقْرَأَهُ {فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ} قَالَ: فَاسْتَمِعْ لَهُ وَأَنْصِتْ {ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ} ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا أَنْ تَقْرَأَهُ.‏ فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَعْدَ ذَلِكَ إِذَا أَتَاهُ جِبْرِيلُ اسْتَمَعَ، فَإِذَا انْطَلَقَ جِبْرِيلُ قَرَأَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم كَمَا قَرَأَهُ‏.‏

از ابن عباس (رضی الله عنهما) درباره این فرموده خداوند متعال: {‏لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ‏} روایت است که گفت:

رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) هنگام نزول وحی، سختی زیادی را تحمل می‌کردند و (از شدت علاقه و برای حفظ کردن) لب‌هایشان را حرکت می‌دادند.

(ابن عباس گفت: «من لب‌هایم را برای شما حرکت می‌دهم همانطور که رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) آنها را حرکت می‌دادند.» و سعید بن جبیر (راوی از ابن عباس) گفت: «من نیز لب‌هایم را حرکت می‌دهم همانطور که دیدم ابن عباس آنها را حرکت می‌داد.» سپس لب‌هایش را حرکت داد).

پس خداوند این آیات را نازل فرمود:
{لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ}

(ابن عباس در تفسیر آیه) گفت: یعنی جمع کردن آن در سینه تو تا آن را بخوانی.
{فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَ}

(ابن عباس) گفت: یعنی به آن گوش فرا ده و سکوت کن.
{ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ}

(ابن عباس) گفت: یعنی بر عهده ماست که تو آن را (به درستی) بخوانی.

از آن پس، هرگاه جبرئیل (علیه السلام) نزد رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) می‌آمد، ایشان (فقط) گوش فرا می‌دادند و چون جبرئیل می‌رفت، پیامبر (صلی الله علیه وسلم) آن آیات را همانگونه که جبرئیل خوانده بود، تلاوت می‌فرمودند.

این حدیث، یک نمونه زیبا از تربیت مستقیم پیامبر (صلی الله علیه وسلم) توسط خداوند (جل جلاله) است و نکات بسیار مهمی را در بر دارد:

۱. دلیل عجله پیامبر (صلی الله علیه وسلم):

عشق به وحی: پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) به دلیل شدت علاقه به کلام خدا و ترس از اینکه مبادا کلمه‌ای را فراموش کنند، به محض شروع تلاوت جبرئیل (علیه السلام)، ایشان نیز شروع به زمزمه و تکرار آیات با لبان مبارکشان می‌کردند.
سختی دریافت وحی: همانطور که در احادیث قبلی دیدیم، دریافت وحی فرآیندی بسیار سنگین و پرفشار بود (يُعَالِجُ مِنَ التَّنْزِيلِ شِدَّةً). این عجله در تکرار، تلاشی بود برای حفظ دقیق کلمات الهی در همان لحظات سخت.
۲. نزول آیات و ضمانت الهی:
خداوند متعال با نزول این آیات، نه تنها پیامبرش را از این کار نهی کرد، بلکه با دادن سه ضمانت، قلب مبارک ایشان را به طور کامل مطمئن ساخت:

ضمانت اول: جمع کردن در سینه (إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ)
خداوند به ایشان اطمینان داد که مسئولیت جمع‌آوری و حک کردن آیات در سینه و حافظه ایشان، مستقیماً بر عهده خودِ خداوند است. پس نیازی به تلاش و عجله برای حفظ کردن نیست.

ضمانت دوم: خواندن (تلاوت) صحیح (وَقُرْآنَهُ)
خداوند تضمین کرد که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) قادر خواهند بود آن را دقیقاً همانطور که نازل شده، تلاوت کنند.

ضمانت سوم: بیان و توضیح معانی (ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ)
این یک ضمانت بسیار بزرگ است. خداوند نه تنها حفظ الفاظ، بلکه توضیح و تبیین معانی و مقاصد آیات را نیز بر عهده گرفت. این یعنی عصمت پیامبر (صلی الله علیه وسلم) در بیان و تفسیر قرآن، تضمین شده است.

۳. ادبِ دریافت وحی:
آیه فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ (پس هرگاه ما آن را خواندیم، از خواندن آن پیروی کن) یک دستورالعمل و ادب جدید را پایه‌گذاری کرد:

اول: سکوت و استماع: در هنگام تلاوت جبرئیل (علیه السلام)، وظیفه پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فقط گوش دادن کامل و سکوت است.
دوم: پیروی در تلاوت: پس از پایان یافتن تلاوت فرشته، نوبت به تلاوت پیامبر (صلی الله علیه وسلم) می‌رسد.
۴. دقت در نقل حدیث:
نکته بسیار جالب در این روایت این است که ابن عباس (رضی الله عنهما) برای شاگردش سعید بن جبیر، و سعید برای شاگردانش، حرکت لب‌های پیامبر را عملاً نشان می‌دهند. این نشان‌دهنده اوج دقت و امانتداری صحابه و تابعین در نقل کوچکترین جزئیات مربوط به سنت پیامبر (صلی الله علیه وسلم) است.