حدیث 1 باب بدء الوحى، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا الْحُمَيْدِيُّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَيْرِ ، قَالَ : حَدَّثَنَا سُفْيَانُ ، قَالَ : حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ الْأَنْصَارِيُّ ، قَالَ : أَخْبَرَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ التَّيْمِيُّ ، أَنَّهُ سَمِعَ عَلْقَمَةَ بْنَ وَقَّاصٍ اللَّيْثِيَّ ، يَقُولُ : سَمِعْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَى الْمِنْبَرِ، قَالَ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، يَقُولُ : " إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ "

از عمر بن خطاب (رضی الله عنه) روایت است که بر روی منبر فرمود: از رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) شنیدم که می‌فرمود:

«همانا ارزش و قبولی اعمال فقط به نیت‌ها بستگی دارد و برای هر شخصی همان چیزی است که نیت کرده است. پس هر کس هجرتش به سوی به دست آوردن دنیا یا برای ازدواج با زنی باشد، پس هجرت او به سوی همان چیزی است که به خاطرش هجرت کرده است.»

این حدیث گهربار، اصل بسیار مهمی را در زندگی یک مسلمان بیان می‌کند و آن اهمیت نیت است. بیایید با هم نکات کلیدی آن را بررسی کنیم:

۱. نیت، روحِ عمل است:
این حدیث به ما می‌آموزد که اعمال ما در ظاهر ممکن است یکسان باشند، اما آنچه به آن‌ها ارزش و معنا می‌بخشد، نیت و انگیزه درونی ماست. دو نفر ممکن است هر دو مبلغی را به فقیری کمک کنند. یکی این کار را برای رضای خدا و کمک به همنوع انجام می‌دهد و دیگری برای اینکه مردم او را تحسین کنند و به او بگویند "چه انسان خیّری!". در ظاهر، هر دو یک کار را انجام داده‌اند، اما در پیشگاه خداوند، ارزش کار این دو نفر کاملاً متفاوت است.

مثال ساده: تصور کنید دو نفر به دوست بیمار خود سر می‌زنند. نفر اول واقعاً نگران حال دوستش است و برای دلجویی و کمک به او رفته است. نفر دوم فقط برای اینکه وظیفه‌ای را از سر خود باز کند و بعداً مورد سرزنش قرار نگیرد، به عیادت رفته است. عمل یکی است (عیادت از بیمار)، اما نیت‌ها متفاوت است و همین نیت‌هاست که به عمل ارزش می‌دهد.
۲. هر کس به اندازه نیتش پاداش می‌گیرد:
جمله «وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى» (برای هر شخصی همان چیزی است که نیت کرده است) تأکید می‌کند که پاداش و نتیجه‌ای که از عمل خود می‌گیریم، دقیقاً به نیت ما بستگی دارد. اگر نیت ما خالصانه برای خداوند باشد، پاداش کامل را از او دریافت خواهیم کرد، حتی اگر در انجام عمل با مشکل مواجه شویم. اما اگر نیت ما دنیوی باشد، شاید به همان هدف دنیوی برسیم، اما از پاداش اخروی محروم خواهیم ماند.

۳. مثال هجرت (یک نمونه تاریخی):
پیامبر (صلی الله علیه وسلم) برای روشن شدن این مفهوم، یک مثال بسیار گویا می‌زند: هجرت. هجرت از مکه به مدینه یکی از بزرگترین فداکاری‌ها در تاریخ اسلام بود. مسلمانان خانه، دارایی و خویشاوندان خود را رها کردند تا دین خود را حفظ کنند و به پیامبر خدا یاری رسانند. این یک عمل بسیار بزرگ بود.

نیت خالص: کسی که برای رضای خدا و اطاعت از فرمان پیامبر هجرت کرد، پاداش عظیم این عمل بزرگ را دریافت نمود.
نیت دنیوی: اما پیامبر مثال می‌زند که اگر کسی در این میان، هجرت کرده تا به یک منفعت دنیوی (مثلاً تجارت بهتر در مدینه) برسد یا صرفاً برای اینکه با زنی ازدواج کند که به مدینه هجرت کرده بود، عمل او دیگر آن ارزش معنوی را ندارد. پاداش او همان رسیدن به مال دنیا یا آن زن است و در پیشگاه خدا، بهره‌ای از ثواب هجرت نبرده است.