حدیث 61 باب العلم، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ، حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ جَعْفَرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دِينَارٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ إِنَّ مِنَ الشَّجَرِ شَجَرَةً لاَ يَسْقُطُ وَرَقُهَا، وَإِنَّهَا مَثَلُ الْمُسْلِمِ، فَحَدِّثُونِي مَا هِيَ ‏"‏‏.‏ فَوَقَعَ النَّاسُ فِي شَجَرِ الْبَوَادِي‏.‏ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَوَقَعَ فِي نَفْسِي أَنَّهَا النَّخْلَةُ، فَاسْتَحْيَيْتُ ثُمَّ قَالُوا حَدِّثْنَا مَا هِيَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ‏"‏ هِيَ النَّخْلَةُ ‏"‏‏.‏

از عبدالله بن عمر (رضی الله عنهما) روایت است که گفت: رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) فرمودند:

«همانا در میان درختان، درختی است که برگ آن نمی‌ریزد و آن، مَثَلِ مسلمان است. پس به من بگویید آن کدام درخت است؟»

(با این سوال) مردم به فکر درختان بیابان افتادند (و هر یک نام درختی را حدس می‌زدند).

عبدالله (بن عمر) می‌گوید: به دلم افتاد که آن درخت خرماست، اما (به خاطر حضور بزرگان) حیا کردم و خجالت کشیدم (که سخن بگویم).

سپس (اصحاب) عرض کردند: «ای رسول خدا! شما برای ما بفرمایید که آن چیست؟»

ایشان فرمودند: «آن، درخت خرماست.»

این حدیث، سرشار از نکات آموزشی، اخلاقی و تربیتی است.

۱. روش تدریس تعاملی پیامبر (صلی الله علیه وسلم):
ایشان برای آموزش یک مفهوم مهم، به جای بیان یک‌طرفه، از روش پرسش و معما استفاده می‌کنند. این کار باعث می‌شود:

ذهن مخاطب به چالش کشیده شده و فعال شود.
کنجکاوی و اشتیاق برای یادگیری افزایش یابد.
درسی که از این طریق آموخته می‌شود، بسیار ماندگارتر باشد.
۲. ادب عبدالله بن عمر (رضی الله عنهما):

فَاسْتَحْيَيْتُ (پس حیا کردم): عبدالله بن عمر که در آن زمان نوجوانی بیش نبود، پاسخ را می‌دانست. اما به دلیل حضور اصحاب بزرگ و ریش‌سفیدی مانند پدرش، عمر بن خطاب، و ابوبکر صدیق (رضی الله عنهما) - آنطور که در روایات دیگر آمده - از روی حیا و احترام به بزرگان، سکوت کرد. این یک درس بزرگ در زمینه ادب در برابر بزرگان و علماست.
۳. چرا درخت خرما مَثَل مسلمان است؟
این تشبیه از جنبه‌های مختلفی قابل بررسی است و علما وجوه شباهت زیادی را میان مسلمان و درخت خرما بیان کرده‌اند:

خیر و برکت همیشگی: تمام اجزای درخت خرما مفید است. میوه‌اش (خرما) خوراکی است، برگ‌هایش برای ساخت حصیر و سقف به کار می‌رود، تنه آن در ساختمان‌سازی استفاده می‌شود و از الیاف آن طناب می‌سازند. مسلمان واقعی نیز همین‌گونه است؛ تمام وجودش برای دیگران خیر و برکت است. سخنش نیک، عملش مفید، و حضورش مایه آرامش است.
ثبات و پایداری: (لاَ يَسْقُطُ وَرَقُهَا - برگش نمی‌ریزد): درخت خرما همیشه سبز است. این ویژگی، نماد پایداری ایمان مسلمان است. ایمان و خیرخواهی مسلمان، فصلی و موقتی نیست. ذکر خدا و نیکی‌های او همواره در زندگی‌اش جاری است.
ریشه‌های محکم و سر به فلک کشیده: درخت خرما ریشه‌هایی محکم در زمین و سری بلند و استوار دارد. این نماد ایمان استوار و ریشه‌دار مسلمان در قلبش و همت بلند او برای رسیدن به درجات عالی معنوی است.
میوه شیرین و مقوی: میوه درخت خرما، شیرین و بسیار مقوی است. این نماد ثمرات شیرین ایمان است که در قالب اخلاق نیکو، اعمال صالحه و سخنان دلنشین از وجود یک مسلمان تراوش می‌کند.
صبر و بردباری: درخت خرما در شرایط سخت آب و هوایی بیابان مقاومت می‌کند و بار می‌دهد. مسلمان نیز در برابر سختی‌ها و فتنه‌های روزگار، صبور و پایدار است و از مسیر حق خارج نمی‌شود.