حدیث 50 باب الایمان، صحیح بخاری

حَدَّثَنَا مُسَدَّدٌ، قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، أَخْبَرَنَا أَبُو حَيَّانَ التَّيْمِيُّ، عَنْ أَبِي زُرْعَةَ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم بَارِزًا يَوْمًا لِلنَّاسِ، فَأَتَاهُ جِبْرِيلُ فَقَالَ مَا الإِيمَانُ قَالَ ‏"‏ الإِيمَانُ أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَبِلِقَائِهِ وَرُسُلِهِ، وَتُؤْمِنَ بِالْبَعْثِ ‏"‏‏.‏ قَالَ مَا الإِسْلاَمُ قَالَ ‏"‏ الإِسْلاَمُ أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ وَلاَ تُشْرِكَ بِهِ، وَتُقِيمَ الصَّلاَةَ، وَتُؤَدِّيَ الزَّكَاةَ الْمَفْرُوضَةَ، وَتَصُومَ رَمَضَانَ ‏"‏‏.‏ قَالَ مَا الإِحْسَانُ قَالَ ‏"‏ أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ ‏"‏‏.‏ قَالَ مَتَى السَّاعَةُ قَالَ ‏"‏ مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ، وَسَأُخْبِرُكَ عَنْ أَشْرَاطِهَا إِذَا وَلَدَتِ الأَمَةُ رَبَّهَا، وَإِذَا تَطَاوَلَ رُعَاةُ الإِبِلِ الْبُهْمُ فِي الْبُنْيَانِ، فِي خَمْسٍ لاَ يَعْلَمُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ ‏"‏‏.‏ ثُمَّ تَلاَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم ‏{‏إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ‏}‏ الآيَةَ‏.‏ ثُمَّ أَدْبَرَ فَقَالَ ‏"‏ رُدُّوهُ ‏"‏‏.‏ فَلَمْ يَرَوْا شَيْئًا‏.‏ فَقَالَ ‏"‏ هَذَا جِبْرِيلُ جَاءَ يُعَلِّمُ النَّاسَ دِينَهُمْ ‏"‏‏.‏ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعَلَ ذَلِكَ كُلَّهُ مِنَ الإِيمَانِ‏.‏

از ابو هریره رضی الله عنه روایت شده است:
روزی پیامبر صلی الله علیه وسلم در میان مردم نشسته بودند که جبرائیل علیه الصلوة و السلام نزد ایشان آمد و پرسید: «ایمان چیست؟»
پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «ایمان آن است که به الله جل جلاله، فرشتگانش، ملاقات با او، پیامبرانش و به زنده شدن پس از مرگ (بعث) ایمان بیاوری.»
(جبرائیل) پرسید: «اسلام چیست؟»
فرمودند: «اسلام آن است که الله جل جلاله را بپرستی و هیچ چیز را شریک او قرار ندهی، نماز را برپا داری، زکات واجب را بپردازی و ماه رمضان را روزه بگیری.»
پرسید: «احسان چیست؟»
فرمودند: «احسان آن است که الله جل جلاله را چنان بپرستی که گویی او را می‌بینی، و اگر تو او را نمی‌بینی، (بدانی که) قطعاً او تو را می‌بیند.»
پرسید: «قیامت کی برپا می‌شود؟»
فرمودند: «آنکه از او سؤال شده (من)، در این باره داناتر از سؤال‌کننده (تو) نیست. ولی تو را از نشانه‌هایش باخبر می‌سازم: زمانی که کنیز، سرور و آقای خود را بزاید، و زمانی که چوپانان پابرهنه و فقیرِ شتران سیاه، در بلندمرتبه‌سازی بر یکدیگر پیشی بگیرند. (علم دقیق قیامت) جزو پنج چیزی است که هیچ‌کس جز الله جل جلاله آنها را نمی‌داند.» سپس پیامبر صلی الله علیه وسلم این آیه را تلاوت کردند: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ...» (همانا علم قیامت فقط نزد الله جل جلاله است...).
سپس آن مرد پشت کرد و رفت. پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «او را بازگردانید.» اما صحابه چیزی نیافتند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «این جبرائیل بود؛ آمده بود تا دینتان را به شما بیاموزد.»
ابوعبدالله (امام بخاری رحمه الله) می‌گوید: پیامبر صلی الله علیه وسلم تمام اینها را جزئی از ایمان قرار داد.

این حدیث، نقشه کامل دین اسلام را در قالب یک گفتگوی آموزشی میان برترین فرشته، جبرائیل علیه الصلوة و السلام، و برترین انسان، محمد صلی الله علیه وسلم، ترسیم می‌کند.

مراتب دین: این حدیث سه مرتبه اصلی دین را به ترتیب معرفی می‌کند:

اسلام: مرتبه اول و پایه دین که شامل اعمال ظاهری و ارکان عملی است (شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج). این تسلیم شدن عملی در برابر دستورات خداست.
ایمان: مرتبه دوم و هسته مرکزی دین که شامل باورهای قلبی و ارکان اعتقادی است (ایمان به خدا، فرشتگان، کتاب‌ها، پیامبران، روز آخرت و تقدیر). این تسلیم شدن قلبی است.
احسان: بالاترین و زیباترین مرتبه دینداری. احسان یعنی "کامل و نیکو انجام دادن" عبادت. این درجه از طریق «مراقبه» به دست می‌آید؛ یعنی بنده همیشه خود را در محضر خدا احساس کند و بداند که الله جل جلاله ناظر بر تمام اعمال و نیات اوست. این کیفیت و روح عبادت است.
علم غیب: وقتی سؤال به زمان وقوع قیامت می‌رسد، پیامبر صلی الله علیه وسلم با فروتنی تمام، عدم آگاهی خود و سؤال‌کننده (جبرائیل) را اعلام می‌کنند تا این اصل اساسی را تثبیت کنند که علم غیب مطلق، و به ویژه زمان قیامت، فقط و فقط در اختیار الله جل جلاله است.

نشانه‌های قیامت: ایشان تنها به ذکر دو نشانه به عنوان نمونه بسنده می‌کنند که بیانگر دگرگونی‌های عظیم اجتماعی و اخلاقی در آخرالزمان است؛ مانند نافرمانی فرزندان از والدین (تعبیر به دنیا آمدن آقا از کنیز) و به قدرت رسیدن افراد فرومایه و رقابت آنها در دنیاپرستی (مسابقه چوپانان در ساختمان‌سازی).

روش تعلیم: جبرائیل علیه الصلوة و السلام به شکل یک انسان ناشناس ظاهر می‌شود و با پرسش و پاسخ، مفاهیم اساسی دین را به صحابه می‌آموزد تا هم در ذهنشان بهتر جای گیرد و هم اهمیت این موضوعات را درک کنند. در پایان، پیامبر صلی الله علیه وسلم هویت او را فاش می‌کنند تا صحابه بدانند که این تعالیم مستقیماً از جانب الله جل جلاله است.